DOI: 10.33547/Arch.Cal.2024.13
„Sąsiedzi” – sojusznicy czy wrogowie? Lokalne wspólnoty z południowej Wielkopolski i północnej części Śląska (X–XI wiek)
by Justyna Kolenda 
, Kinga Zamelska-Monczak
In: Grzegorz Szczurek (ed.) 2024. Archeologia Calisiensis. Z dziejów Wielkopolski południowo-wschodniej, pp. 329–360. Pękowice – Kalisz: Wydawnictwo Profil-Archeo.
W artykule rozważane są relacje „sąsiedzkie” pomiędzy lokalnymi wspólnotami zamieszkującymi we wczesnym średniowieczu południowo-wschodnią Wielkopolskę i północno-wschodnią część Śląska. Bazą źródłową studiów stały się dane pozyskane ze stanowisk archeologicznych w Miliczu, Wrocławicach, Lelikowie i Kaszowie (Kotlina Milicka) oraz w Górach (Wysoczyzna Kaliska). W badaniach mikrospołeczeństw zaaplikowano koncepcję amerykańskich socjologów, w której społeczność lokalna jest definiowana przez kategorie: terytorium, interakcje społeczne i więź psychiczna. Kategorie te przekodowano na dane archeologiczne. Terytorium odpowiada krajobraz, w obrębie którego zamieszkująca go społeczność realizuje wszystkie swoje potrzeby życiowe, jednocześnie naznaczając własnym kodem kulturowym znajdujące się w nim „miejsca”. W rozważaniach nad interakcją pomiędzy wspólnotami przyjęto powszechne na stanowiskach archeologicznych źródło, czyli ceramikę naczyniową.
W rozważaniach nad więzią psychiczną lokalnej wspólnoty zaproponowano przeanalizowanie cmentarzysk, jako miejsca spoczynku i pamięci o zmarłych oraz budowania poczucia przynależności do jednej wspólnoty. Ustalono, że wybrane do analiz grodziska łączyła lokalizacja w miejscach wyróżniających
się pod względem topograficznym, kolista forma, niewielkie wymiary, zróżnicowana szerokość podwaliny wałów oraz brak w ich wnętrzu zabudowy mieszkalnej. Odmienności wynikały z zastosowanych konstrukcji obwałowań, rozplanowania obiektów i urządzeń w obrębie strefy użytkowej. W ceramice uwidocznił się konglomerat stylów, gdyż współwystępowały naczynia wykonywane różnymi technikami i różnorodnie zdobione. Nowością okazał się styl ceramiki strefowej łączący cechy tradycyjne oraz nowe rozwiązania technologiczne, formalne i wzornictwo strefowego ornamentowania naczyń. Styl ten był charakterystycznym elementem wszystkich analizowanych zespołów. Wyrazem więzi psychicznej z umarłymi przodkami są cmentarzyska kurhanowe. Poprzez czytelność kopców możliwa była też więź wzrokowa z nimi. Podobieństwo „miejsc” w tworzonych krajobrazach czy jedność stylu ceramiki mogą przemawiać za tym, że społeczności zamieszkujące analizowany obszar mogły komunikować się, a nawet pozostawać w bliskich, sąsiedzkich relacjach. Jednocześnie różnice pomiędzy ośrodkami, zwłaszcza w kwestii zastosowanych konstrukcji budowlanych czy kompozycji ornamentu, mogły płynąć z przywiązania do tradycji i chęci jej kontynuowania lub, przeciwnie, służyły zaakcentowaniu swojej wyjątkowości na tle wspólnoty.
The article discusses “neighbourly” relations between local communities inhabiting southeastern Greater Poland and the north-eastern part of Silesia in the early Middle Ages. The analysis is based on data obtained from archaeological sites in Milicz, Wrocławice, Lelików and Kaszowo (Milicz Basin) and Góry (Kalisz Upland). The study of microsocieties takes an approach developed by American sociologists, in which the local community is defined by the categories of territory, social interactions and psychological bonds. These categories have been coded in archaeological data. “Territory” is the landscape within which the community that inhabits it satisfies all its subsistence needs while at the same time marking the “places” within it with its own cultural code. Interactions between communities have been studied using a source common to archaeological sites, namely pottery. In considering the psychological ties among a local community, it was proposed to analyse cemeteries as a place of rest and commemoration of the deceased, and as a space where the sense of belonging to the community was built. It was found that the strongholds selected for analysis shared a number of characteristics, including topographically prominent locations, circular shape, small size, varying widths of ramparts, and the absence of dwellings in the area enclosed by the fortifications. The differences are due to the techniques used to build the ramparts and the arrangement of pits and other structures within the ramparts. The pottery was stylistically heterogeneous, with vessels made using different techniques and decorated in different ways. One novelty was the ceramic style known as zoned pottery, which combined traditional features with new technological and formal solutions and new patterns of zonal decoration. This style was a characteristic element of all the assemblages analysed. Barrow cemeteries are an expression of the psychological with the deceased. In addition, the barrows, as easily visible landmarks, provided a visual link with the ancestors. The similarity of “places” in the created landscapes and the uniformity of pottery styles indicate that the communities inhabiting the studied area maintained contacts and even close relations. The differences observed between the centres, particularly in terms of the constructional solutions used and the ornamental patterns applied, may result from an attachment to tradition and a desire to perpetuate it. Alternatively, they may have served to emphasise position within the community.