DOI: 10.33547/Arch.Cal.2024.17
Rynki miast lokacyjnych wschodniej Wielkopolski w ujęciu archeologiczno-architektonicznym
by Michał Szymański 
In: Grzegorz Szczurek (ed.) 2024. Archeologia Calisiensis. Z dziejów Wielkopolski południowo-wschodniej, pp. 439–456. Pękowice – Kalisz: Wydawnictwo Profil-Archeo.
Wielkopolska jest regionem historycznym o największej w Polsce liczbie średniowiecznych lokacji miejskich. W trakcie archeologicznych badań ratowniczych, prowadzonych w związku z realizowanymi od dwóch dekad inwestycjami dotyczącymi rewitalizacji miejskiej przestrzeni (zwłaszcza placów rynkowych) oraz modernizacji sieci instalacyjnych, odkrywane są pozostałości zabudowy oraz infrastruktury tworzącej wizerunek centrów miast na przestrzeni stuleci. Ich początki sięgają czasów nadania przywileju lokacyjnego, do którego doszło w średniowieczu lub czasach nowożytnych, zaś wyraźny przełom w kierunkach przeobrażeń przyniosła rzeczywistość wieku XIX, gdy przeprowadzono szereg regulacji oraz utrwalono koncepcję miejskiego rynku jako otwartego, wybrukowanego placu otoczonego kamienicami. Dynamiczny obraz urbanistyki XIII–XVIII wieku przybliżają nam wspomniane badania archeologiczne. Wymagają one jednak uzupełnienia w oparciu o analogie z innych ośrodków, źródła ikonograficzne a także literaturę przedmiotu i materiały archiwalne. Zgromadzone informacje otwierają drogę do poznania dawnej organizacji przestrzeni wnętrza rynku, form zabudowy śródrynkowej (jak ratusze i obiekty handlowe), przekształceń pierzei zabudowy otaczającej miejski rynek oraz elementów infrastruktury, takie jak nawierzchnie, studnie, rynsztoki czy linie wodociągowe. Cennym uzupełnieniem obrazu historycznych przemian są obserwacje prowadzone w obrębie istniejących zabytków architektury, zawierających substancję murowaną wzniesioną w średniowieczu lub czasach nowożytnych.
Greater Poland is a historical region with the highest number of medieval urban settlements in Poland. During archaeological rescue excavations conducted in connection with urban revitalisation projects (especially concerning market squares) and the modernisation of utility networks over the past two decades, remnants of buildings and infrastructure have been uncovered, which contribute to the understanding of the urban centres’ evolution over the centuries. Their origins date back to the issuance of town privileges, which occurred in the medieval or early modern periods. Whereas, a significant transformation in urban development emerged in the 19th century, marked as an open, paved square surrounded by tenement houses. The dynamic landscape of urbanism from the 13th to the 18th century is illuminated by these archaeological studies; however, they require further enrichment through analogies from other centres, iconographic sources, as well as relevant literature and archival materials. The gathered information paves the way for a deeper understanding of the historical spatial organisation of the market square, the forms of infill structures (such as town halls and commercial buildings), transformations of the façades surrounding the market square, and infrastructural elements such as pavements, wells, drains, and water supply lines. Valuable insights into historical changes are also provided by observations conducted within existing architectural monuments that include masonry built in the medieval or early modern periods.