DOI: 10.33547/Arch.Cal.2024.06
Metalurgia żelaza w dorzeczu Prosny w okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów
by Adam Telążka 
, Piotr Wawrzyniak
In: Grzegorz Szczurek (ed.) 2024. Archeologia Calisiensis. Z dziejów Wielkopolski południowo-wschodniej, pp. 179–200. Pękowice – Kalisz: Wydawnictwo Profil-Archeo.
Szczególna rola przypadła Prośnie w pierwszych wiekach naszej ery. W tym czasie rzeka była ważnym odcinkiem „bursztynowego szlaku”, co przekładało się na wykorzystywanie jej wód do transportu bursztynu pozyskiwanego nad Bałtykiem i atrakcyjnych dla miejscowych elit dóbr o charakterze luksusowym, wytwarzanych na terenach Cesarstwa Rzymskiego. Sąsiedztwo szlaku sprzyjało wzmożeniu na przełomie er i w następnych stuleciach procesów osadniczych w dorzeczu Prosny, czego dowodzą zarejestrowane tutaj liczne skupiska stanowisk ludności kultury przeworskiej – „najbardziej żelaznej kultury” na ziemiach polskich w okresie rzymskim. Bogactwo i różnorodność żelaznych wyrobów notowanych na badanych stanowiskach tejże kultury są na tyle uderzające, że niejednokrotnie podkreślano ów fenomen w literaturze. U jego przyczyn stanęło również biegłe opanowanie przez społeczność przeworską umiejętności uzyskiwania surowca żelaznego z występujących powszechnie na Niżu Polskim i łatwo dostępnych rud tego metalu. Śladów produkcji żelaza w okresie rzymskim doszukano się również na obszarach położonych nad Prosną – znanych jest stąd kilkanaście stanowisk ludności kultury przeworskiej, na których potwierdzono działalność starożytnych hutników. Żelazo wytapiano w piecach kotlinkowych na potrzeby lokalne, m.in. w Zadowicach i Kaliszu-Piwonicach, pow. kaliski. Podobne piece odkryto w nieodległej Górze, pow. jarociński, gdzie użytkowano je od schyłku fazy B2 po rozwiniętą fazę C POWR. W basenie Prosny nie odnotowano dotąd żadnej kuźni z okresu rzymskiego, aczkolwiek na czterech cmentarzyskach z tego czasu tutaj zlokalizowanych ujawniono sześć tzw. grobów kowali. Z dokonanych ostatnio analiz wynika jednak, iż są to pochówki złotników i brązowników, o czym świadczy m.in. charakter złożonych wraz ze zmarłymi narzędzi, nieprzydatnych do ciężkiej roboty kowalskiej, lecz do delikatnej obróbki jubilerskiej.
The Prosna river played a special role in the first centuries after Christ. At that time, the river was an important stage of the so-called “amber route”: its waters were used to transport amber from the Baltic Sea and Roman luxury goods, which were appealing to the local elite. The proximity of the route contributed to the intensification of settlement processes in the Prosna basin at the turn of the era and in the following centuries. This is evidenced by the numerous clusters of sites attributed to the Przeworsk culture, known as the “most iron-rich Roman period culture” on Polish soil. The striking abundance and variety of iron artefacts recovered from the sites have been repeatedly highlighted in the literature. One reason behind this phenomenon was the mastery of the Przeworsk community in extracting metal from iron ores, which were abundant and easily accessible in the Polish lowlands. Evidence of iron production in the Roman period has also been found in the Prosna basin, where the activity of ancient metallurgists has been confirmed at several sites of the Przeworsk culture. Iron was smelted in slag-pit furnaces for local use, such as in Zadowice and Kalisz-Piwonice, Kalisz district. Similar structures have been discovered in nearby Góra, Jarocin district. A cluster of several furnaces with slag blocks and associated features, functionally related to iron smelting, was in use here from the end of phase B2 to the developed phase C of the Late Roman period. No smithy from the Roman period has yet been discovered in the Prosna basin, although six so-called blacksmith’s burials have been found in four cemeteries dating from that period. However, recent analyses suggest that these were in fact burials of goldsmiths and bronzesmiths. This is indicated, among other things, by the tools found with the dead, which were unsuitable for heavy forging and more likely used for delicate jewellery work.