Po drugiej stronie… Raporty przyjaciół-archeologów dla Wojtka Cholewy „Jonesa”
Redaktor: Karol Dzięgielewski, Łukasz Oleszczak
Oprawa: miękka
Format: 168 × 240 mm
ISBN 978-83-931345-2-6
Data wydania: 2011
Ilość stron: 208
Wydawca: Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL
Cena: 28 zł Kup teraz
Wojtek Cholewa (1978-2006) w czasie swych pierwszych praktyk wykopaliskowych, prowadzonych przez Instytut Archeologii UJ w Jakuszowicach otrzymał pseudonim „Jones”. Był postacią niezwykle barwną i sympatyczną. Niespokojny duch, niepowtarzalny przyjaciel, szlachetny i życzliwy, odważny człowiek. Pasjonowal się sztuką naskalną, religioznawstwem, archeologią podwodną i wieloma innymi zagadnieniami.
Książka „Po drugiej stronie…” została wydana w hołdzie „Jonesowi” przez jego przyjaciół w piątą rocznicę rozstania. Jest to zbiór artykułów naukowych będący zarazem „opowieścią” dla Niego – opowieścią z wątkami, które musiałby znać gdyby żył… Książkę otwiera niepublikowany tekst Wojtka o sztuce naskalnej europejskiego paleolitu, widzianej przez pryzmat szamanizmu.
Ponieważ Wojtek wędrował po trzech kontynentach, w tomie znalazły się teksty z zakresu archeologii Europy, Azji i Afryki…
Abstrakty artykułów:
Wojciech Cholewa, Wyobrażenia antropomorficzne w sztuce naskalnej europejskiego paleolitu w świetle interpretacji szamanistycznych. W artykule podjęto próbę zreferowania zagadnień interpretacji figur antropomorficznych, wiązanych z okresem górnego paleolitu, znajdowanych w niektórych europejskich jaskiniach. Pierwsza część pracy dotyczy historii badań, taksonomii, chronologii i geografii sztuki paleolitu, z uwzględnieniem wyobrażeń antropomorficznych; w drugiej omówiono możliwości ich interpretacji. Skupiono się przy tym jedynie na modelu szamanistycznym i możliwościach jego aplikacji w interpretacjach genezy wyobrażeń antropomorficznych.
Agnieszka Klimek, Analiza technologiczna procesu obróbki krzemiennej na stanowisku pracownianym kultury świderskiej I/81 w Gojściu, pow. Pajęczno, przy zastosowaniu metody składanek. Artykuł prezentuje wyniki rekonstrukcji procesu technologicznego obróbki krzemiennej w tradycji kultury świderskiej, przeprowadzonej dla materiału ze stanowiska pracownianego w Gojściu przy zastosowaniu metody składanek. Jest jednocześnie fragmentem pracy doktorskiej, przygotowywanej przez autorkę, której tematem jest zróżnicowanie technologiczne, funkcjonalne i organizacyjne polskich stanowisk późnopaleolitycznych, uchwytne dzięki wykorzystaniu wspomnianej metody badawczej. Zaprezentowane zostały najciekawsze z punktu widzenia technologii składanki, reprezentujące poszczególne etapy obróbki krzemiennej (zaprawy i eksploatacji rdzeni świderskich). Analiza składankowa wykazała znaczną elastyczność i planowanie kolejnych czynności w procesie redukcji rdzeni. Efektem połączenia tych dwóch czynników jest technologiczna złożoność i różnorodność omawianej pracowni krzemieniarskiej.
Anna Longa, Neolityczne puchary libacyjne z północno-wschodniej Afryki. Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. na ogromnych terytoriach północno-wschodniej Afryki rozprzestrzeniła się moda wykonywania i używania grupy charakterystycznych naczyń ceramicznych – wypukłodennych, bogato dekorowanych, pucharów o płaskim, rozchylonym wylewie. W dolinie Nilu puchary występują od rejonu północnogórnoegipskiego po Chartum, znane są z Wadi Atulla na Pustyni Wschodniej oraz z Pustyni Zachodniej, z licznych stanowiskach pomiędzy oazą Dachla a Wadi Howar. Zasięg występowania pucharów to dowód na wzmożone kontakty pomiędzy ludnością zamieszkującą tę część Afryki. Fakt, że większość pucharów stanowiła wyposażenie grobowe może sugerować, że na tak rozległych terenach służyły one w tych samych, lub przynajmniej podobnych, obrzędach.
Sławomir Chwałek, Kamienna buława z okolic Chęcin w woj. świętokrzyskim. Kamienna, wykonana z piaskowca, zdobiona kanelurowaniem buława, została znaleziona w 2010 r. w Chęcinach, w trakcie badań ratowniczych wyprzedzających budowę obwodnicy Kielc. Zabytek należy do podtypu B1 wg A. Kośko (2002). Pomimo braku kontekstu, dość liczne analogie z różnych części Polski pozwalają datować go prawdopodobnie na okres od starszej do młodszej epoki brązu. Trudno sprecyzować, jaką funkcję mógł pełnić omawiany przedmiot. Najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu interpretacje zakładają, że mogły to być głowice broni obuchowej lub broń miotana, względnie atrubyty władzy (Kośko 1979; 2002; Berounská 1987; Lasak 2008).
Przemysław Wierzbicki, Wykorzystanie rozgrzanych kamieni jako transmitorów ciepła na stanowiskach typu burnt mound w Irlandii. W artykule przedstawiono najpopularniejszy rodzaj stanowisk archeologicznych w Irlandii – burnt mound sites. Archeologiczną pozostałością stanowisk tego typu są nagromadzenia przepalonych kamieni i zaczernionej ziemi przykrywające obiekty archeologiczne, takie jak jamy korytkowe, inne jamy, studzienki/cysterny, rowki oraz dołki posłupowe i popalikowe, będące pozostałością po lekkich konstrukcjach. Zasadniczą funkcją tego typu stanowisk było wykorzystanie – uprzednio nagrzanych w paleniskach – kamieni do zagotowania wody. Interpretacje i teorie, które zyskały największą akceptację, przypisują tym stanowiskom znaczącą rolę przy przetwarzaniu żywności, utrzymywaniu higieny, barwieniu tkanin i garbowaniu skór.
Karol Dzięgielewski, Moczydła do lnu? Nowa hipoteza dotycząca funkcji jam szczelinowych (Schlitzgruben) z epoki brązu i żelaza. Nowe badania wykopaliskowe, przeprowadzone w Wielkopolsce (Brońsko) i Małopolsce (Podłęże, Modlnica, Brzezie) dostarczyły przykładów obiektów wziemnych, prostokątnych w rzucie poziomym i klinowatych w przekroju, noszących w dolnych partiach ślady obecności drewnianych lub plecionkowych konstrukcji. W ich wypełniskach zwykle znajdowane są niewielkie ilości artefaktów. Na dnie jednej z takich jam (w Brońsku; Pawlak, Pawlak 2008) znaleziono wiązkę lnu. Autor rozważa możliwość łączenia tych obiektów – a także tzw. Schlitzgruben, pojawiających się powszechnie na osadach z okresu neolitu w całej Europie – z procesem wstępnej obróbki lnu (roszeniem). Kilka dalszych okoliczności zdaje się wspierać taką hipotezę: omawiane jamy grupują się zwykle na obrzeżach osad, ich dna zagłębione są poniżej poziomu wód gruntowych, zaś wąskie ścianki mogą sprzyjać pionowemu ustawianiu wiązek lnu, co ułatwia roszenie. Ponadto stwierdzono podobieństwa niektórych detali konstrukcyjnych (np. plecionkowych ścianek) jam prehistorycznych do współcześnie użytkowanych jam do roszenia lnu (moczydeł).
Ireneusz Miraś, Zagadnienie wtórnego przepalenia ceramiki grobowej kultury pomorskiej na przykładzie stanowisk z północno-wschodniej części regionu radomskiego. Obszarem zainteresowania jest, gdzie we wczesnej epoce żelaza rejestrujemy dość dobrze dobrze wyodrębniające się skupisko osadnicze kultury pomorskiej w północno-wschodniej części regionu radomskiego (nazywane w artykule skupiskiem kozienickim). W monografii obrządku pogrzebowego kultury pomorskiej T. Malinowski (1969, mapa XXIX) zebrał zaledwie 26 stanowisk sepulkralnych z całego zasięgu tej kultury, na których obecna była wtórnie przepalona ceramika (0,8% wszystkich stanowisk). Zwykle było to nie więcej niż jedno naczynie noszące ślady przepalenia. Wspomniany autor uznał to zjawisko za marginalne dla obrządku pogrzebowego kultury pomorskiej. Od tego obrazu odbiega sytuacja, jaką możemy obserwować w skupisku kozienickim. Odnotowano tu 10 stanowisk, na których wystąpiła wtórnie przepalona ceramika (15,9% wszystkich stanowisk pomorskich w tej części regionu). W obrębie poszczególnych stanowisk udział ceramiki wtórnie przepalonej sięgał do 24%. Wydaje się więc, że zwyczaj wtórnego przepalania ceramiki grobowej, przynajmniej dla pewnej części dorzecza środkowej Wisły, odgrywał dużo większą rolę w obrządku pogrzebowym społeczności wczesnej epoki żelaza, niż to dotychczas zakładano.
Łukasz Oleszczak, Migracja plemienia Jüeczy na tle dziejów Azji Centralnej i Środkowej okresu huńsko-sarmackiego. W artykule ujmuje dzieje migracji plemienia Jüeczy jako część szerszego procesu przemieszczeń ludów nomadycznych, które miały miejsce w III-II w. p.n.e. na wielkich obszarach euroazjatyckiego stepu. Jüeczy zostali zmuszeni do wędrówki po porażce, jakiej doznali za sprawą potężnych mongolskich nomadów Hunnu w 165 r. p.n.e. W konsekwencji przedstali się z terenów prowincji Gansu we wschodnim Turkiestanie, przez Tien Szan, do Baktrii, gdzie wzięli udział w zdarzeniach istotnych dla historii Azji Środkowej – upadku królestwa greko-baktryjskiego i powstaniu imperium Kuszanów. W artykule omówiono także najważniejsze teorie związane z archeologiczną identyfikacją Jüeczy. Jedna z ważniejszych hipotez zakłada ich związek z grobami niszowymi z terenów Azji Środkowej i Centralnej. Wskazano ponadto, że pojawiająca się często w literaturze teza o identyfikacji Jüeczy z kulturą pazyrykską jest daleka od udowodnienia.
Daniel Czernek, Kinga Ryba, Ochrona czy opieka nad dziedzictwem archeologicznym? Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych. Od sześciu lat na terenie gminy Sobków, woj. świętokrzyskie, notuje się intensywną rozbudowę infrastruktury lokalnej. Z uwagi na kolizję inwestycji z licznymi na terenie tej gminy stanowiskami archeologicznymi, prace budowlane poprzedzone są różnego rodzaju działaniami badawczo-konserwatorskimi. Mają one na celu rozpoznanie zasięgu tych stanowisk, ocenę oddziaływania inwestycji na zabytki archeologiczne oraz dobór najwłaściwszej metody badawczych, uwzględniających czynniki naukowe, terenowe, a także społeczne. Działania ukierunkowane są również na współpracę ze społecznością lokalną, zarówno pod kątem ewidencjonowania stanowisk archeologicznych, jak i opieki nad nimi.
Dariusz Niemiec, Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy na Wawelu? W artykule zweryfikowano dotychczasowe ustalenia i poglądy na temat datowania i pochodzenia antropomorficznej figurki szachowej (wieży?), odkrytej w 1912 r. w Krakowie na Stradomiu w nasypach pochodzących z Wawelu. W wyniku analizy ustalono, że figurka pod względem cech stylistycznych jest naśladownictwem analogicznych wyrobów skandynawskich poświadczonych w znaleziskach archeologicznych od Wysp Brytyjskich poprzez Norwegię po Białoruś. Zwrócono jednak uwagę, że krakowska figurka przedstawiać musi lokalne cechy wojownika mazowieckiego, o czym świadczy wyobrażona na niej tarcza w formie pawęży. Ten typ tarczy po raz pierwszy pojawia się na pieczęci Konrada I Mazowieckiego z 1228 r. W konkluzji należy stwierdzić, że krakowska figurka powstała w 1. połowie XIII w. na Mazowszu lub przyległych partiach Rusi (Polesia Wołyńskiego?) i najprawdopodobniej wykonana została na zlecenie Konrada Mazowieckiego, który dwukrotnie – jako władca stołecznego Krakowa – rezydował na Wawelu.
Abstracts of the articles:
Wojciech Cholewa, Anthropomorphic representations in rock art of the European Paleolithic in the light of shamanistic interpretations. The article refers to the problem of interpretation of the upper Paleolithic anthropomorphic paintings known from European caves. First part of the article presents history of research, taxonomy, chronology and geography of Paleolithic cave art, especially of the anthropomorphic images. Particular attention was given to the shamanistic model and the possibility of its application in the interpretation of genesis of anthropomorphic representations.
Agnieszka Klimek, Technological analysis of flint processing on the Swiderian culture site I/81 in Gojść, Pajęczno District, by means of refitting method. The article herein presents results of reconstruction of core reduction process specific to the Swiderian culture tradition. The process was reconstructed using the inventory obtained from flint processing site in Gojść by means of refitting method. The paper is a fragment of the author’s PhD thesis (in preparation), which addresses the issue of technological, functional and organizational differentiation of Polish Late Palaeolithic sites as derived from the application of above-mentioned research method. The article presents the most interesting refittings referring to particular stages of flint processing (preparation and exploitation of the Swiderian double-platform cores). The analysis revealed that flint-knappers demonstrated a significant flexibility and ability to anticipate successive operations within the process of core reduction. Combination of these two skills resulted in technological complexity and diversity of flint processing workshop discussed herein.
Anna Longa, Neolithic caliciform beakers from north-eastern Africa. At the transition from the 5th to 4th millenium BC a new type of vessels began to spread over the vast area of north-eastern Africa. These vessels were caliciform beakers. Their distribution in the Nile Valley is most probably limited to the area between northern Egypt and Khartoum. Some examples are known from the Eastern and Western Deserts. The range of caliciform beakers is a proof for intensive contacts among peoples of this part of Africa. In this case, however, the vessels reveal similarity not only in shape but also in their function. The fact that most of beakers were part of grave furnishing may suggest that at least some rituals practised over this vast area were similar if not the same.
Sławomir Chwałek, Stone mace from the vicinity of Chęciny in the Świętokrzyskie Province. A fluted mace, made of sandstone, was found in 2010 in Chęciny in south-eastern Poland during rescue excavation that preceded the construction of Kielce by-pass. The artefact represents subtype B1 according to the typology of A. Kośko (2002). Despite the fact that the item was discovered outside of archaeological context, numerous analogies from many parts of the present day Poland allow dating it from the older to younger Bronze Age. It is difficult to identify the original function of the finding. According to most authors (Kośko 1979; 2002; Berounská 1987; Lasak 2008), stone maces are suppoused to be heads of butt- or thrown-weapon, or possibly attributes of power.
Przemysław Wierzbicki, The use of hot stones as heat transmitters on burnt mound sites in Ireland. The article presents the most frequent archaeological sites in Ireland – burnt mounds. Archeological remnants of this type of sites are burnt mounds of stones and blackened soil which covers archeological features such as troughs, pits, wells/cisterns, gullies and postholes/stakeholes, which are underground remains of light structures. The basic function of these sites was the usage of hot stones to produce hot water. The most plausible interpretations and theories suggest an important role of such places in activities like food processing, bathing, dying clothes and fulling.
Karol Dzięgielewski, Flax-retting pits? New hypothesis concerning the function of the ‘slits’ (Schlitzgruben) from the Bronze and Iron Age. New excavations, carried out in Greater Poland (Brońsko) and Little Poland (Podłęże, Modlnica, Brzezie) have yielded examples of hollowed structures which are rectangular in shape, wedge-like in section and reveal traces of wooden or wattle construction in their bottom parts. They usually contain few artefacts. One of such pits (in Brońsko; Pawlak, Pawlak 2008) contained a bundle of flax stems at the bottom. Author discusses the possibility that the features in question, as well as Schlitzgruben („slits”), commonly occurring in (early-)Neolithic settlements across Europe, should be associated with flax processing, namely with retting. Several further circumstances seem to support this hypothesis: the pits in question are usually clustered at the settlements’ peripheries, their bottoms are below the past groundwater level, their narrow walls might enable flax bundles to stay vertically, in order to facilitate retting. Moreover, many construction details of some modern flax-retting pits (e.g. wattle walls) are surprisingly similar.
Ireneusz Miraś, Secondarily burnt burial pottery of the Pomeranian culture as exemplified by the cemeteries from north-eastern part of Radom region. In the north-eastern part of Radom region a distinct cluster of the Pomeranian culture sites from the Early Iron Age was recorded. In this paper it is referred to as the Kozienice cluster. In his study of burial custom, T. Malinowski (1969, map XXIX) collected only 26 sepulchral sites, from the entire range of the Pomeranian culture, where the secondarily burnt pottery was present (0,8% of all sites). Hardly any of these cemeteries yielded more than one vessel bearing the traces of re-burning. Therefore the issue was given little attention in analyses of burial custom. Sites from Kozienice cluster differ much in this respect, since roughly 16% of them yielded the secondarily burnt pottery. In certain sites the share of such pottery amounted to 24%. It appears that the custom of pottery re-burning might have played a more important role that it has been previously assumed (at least in some part of the central Vistula basin).
Łukasz Oleszczak, Migration of the Yuezhi tribe against the background of history of Central and Middle Asia in Hunno-Sarmatian period. The article presents the Yuezhi migration from Central Asia as a part of larger process of nomad dislocations, which took place during the 3rd and 2nd century B.C. in the whole area of Eurasian steppes. Yuezhi were forced to migrate after they were defeated by the migthy Mongolian nomads Hsiung-nu in 165 B.C. Subsequently, they moved from the province of Gansu and Eastern Turkestan, through T’ien Shan to Bactria, where they became involved in the events of particular importance for the history of Middle Asia – the fall of Greco-Bactrian kingdom and the foundation of the Kushan empire. The article also discusses the most important theories concerning archeological identification of Yuezhi. One of the most important hypotheses assumes the connection between Yuezhi and the niche tombs from Central and Middle Asia. On the other hand, very popular belief connecting Yuezhi with the people of Pazyryk culture is far from being proved.
Daniel Czernek, Kinga Ryba, Archaeological heritage – protection or care? Preservation and research challenges posed by development of communal infrastructure. In Sobków commune, Świętokrzyskie province, intensive build-up of local infrastructure has been noted for last six years. Due to the fact that these investments present danger for great number of archaeological sites known in this area, construction works are preceded by various types of preservation and research actions. Their objective is to identify the range of archaeological sites, to estimate the impact of investments onto archaeological remains and to choose the most appropriate methods of research in order to meet scientifical and social needs. One of the most important factors in evidencing and proper management of regional archaeological heritage is the cooperation with local community.
Dariusz Niemiec, Did Konrad of Mazovia play chess at the Wawel? The article attempts to verify theories and opinions concerning the chronology and origins of an anthropomorphic chess figurine (castle?) discovered in 1912 in Cracow-Stradom within the soil and debris removed from the Wawel. The detailed analysis allowed the author to identify the figurine in question as an imitation of similar products, attested in archaeological record over vast territory, from British Isles, through Norway to Byelorus. However, the Cracovian figurine reveals some local features and possibly represents a Mazovian warrior with a pavise shield. In Poland, this kind of shields appeared for the first time in 1228 on the seal of Konrad the First (duke of Mazovia). One can conclude, therefore, that the figurine from Cracow originates most probably from the 1st half of the 13th century and was manufactured in Mazovia or adjacent parts of Ruthenia (Volhynian Polesia?). It may have been commisioned by Konrad of Mazovia, who twice resided in the Wawel castle as a ruler of capital Cracow.